Przygody barona Munchhausena jako podręcznik spinu

"Przygodami barona Munchahausena" zostałam obdarowana pod choinkę. Książka jest pięknie wydana, zilustrowana została grafikami Gustave'a Dore'a i samo jej przyglądanie jest już niezwykle przyjemne. Lektura, która w dzieciństwie bawiła, teraz fascynuje. Być może dlatego, że jest to wersja wierna pierwowzorowi (wg Gottfrieda Augusta Burgera), w żaden sposób nieocenzurowana, cudownie prawdziwa w swej niepoprawności, która postępowych tolerastów może doprowadzić na skraj skrajów, czyli na wolterowski koniec świata.

Urzekł mnie już "Wstęp" napisany przez tłumacza Marcina Januszkiewicza. Nie zdarzyło mi się bowiem czytać tekstu równie trafnie i brawurowo opisującego oświecenie i równie błędnie epoki je poprzedzające.

Januszkiewicz pisze tak (pogrubienia i podkreślenie moje): "Humor odgrywa w tych opowieściach rolę niebagatelną. Myśl oświeceniowa, nieskrępowana już doktryną Kościoła, pozwala śmiać się swobodnie pełną piersią, a nie jak dotychczas, tylko "od-do": w czas odpustu i na jarmarkach. Także i same powody do śmiechu są inne. Wreszcie wierutna bujda trwale mości sobie miejsce w literaturze, detronizując śmiertelnie poważne łacińskie foliały jako jedyny godny sposób podania treści. Tu również powraca pytanie Munchhausena: "Dlaczego by nie?" - zadawane po to, aby zakwestionować monopol "prawdziwej" informacji" na prawo do istnienia w ludzkiej świadomości. Dlaczego dezinformacja nie miałaby mieć dokładnie takich samych praw? Dlaczego by nie? Tym bardziej, że kłamstwo, przekręt, wyolbrzymienie pojawiają się tutaj w służebnej roli wobec celów właściwych, jakimi są rozrywka i szczery wyzwalający śmiech. W sukurs takiemu zamierzeniu przychodzą znowu zdobycze nauki, a tym razem zwłaszcza fakt, iż książki w nieubłagany sposób tanieją. Pismo przestaje być nośnikiem kategorycznej prawdy, a papier zrzuca z siebie obowiązek utrwalania jedynie ważkich treści. Idea krytycznego wydania Biblii w pięciu językach, podjęta prawie dwieście lat wcześniej w Antwerpii, przechodzi niniejszym ostatecznie do lamusa. Jej miejsce zajmuje duchowy paperback, książka, która drwi sobie z "obowiązków" względem Boga i czytelnika. Nareszcie! "

W tym momencie nie zamierzam wnikać w przyczyny, które przysłoniły Marcinowi Januszkiewiczowi heroikomiczne, gargantuiczne / sowizdrzalskie czy satyryczne dzieła literatury europejskiej. Urzeczona bowiem jestem użyciem "wierutnej bzdury", "przekrętu" i "kłamstwa" w odniesieniu do oświecenia. Dokładnie bowiem tak myślę o tekstach wspomnianego wyżej Woltera czy Denisa Diderota, zawierających, jak sądzę, esencję epoki. Obawiam się także, że obaj przedstawiciele oświecenia nigdy by nie uznali "Przygód barona Munchhausena" za emanację oświeceniowej myśli. Gdzież bowiem znaleźć w nich można pochwałę mądrości rozumianej jako konsekwencję skutecznego działania rozumu, doświadczenia i społecznego pożytku. Opowieści o ekscentrycznym arystokracie wydają się być jawną drwiną ze wszystkich oświeceniowych świętości (a już szczególnie z nauk przyrodniczych) i sprowadzają je do absurdu. A jeśli sytuują się jakoś w oświeceniu, z racji czasu powstania, to raczej na marginesie niż w centrum. Sama uważam ten margines za niezwykle pociągający. Językowa wykwintność, wyszukana kurtuazja wobec odbiorcy, forma rygorystycznie spinająca treść pełną barokowych paradoksów i nieco makabryczną, a niekiedy nawet antycypującą romantyczne traumy, wywołuje taką gamę czytelniczych emocji, że z pewnością nie uda się ich upchnąć w oświeceniowych ramkach obliczonych na wolterowskie i diderowskie ramoty. Przy czym warto podkreślić, że "Przygodny barona Munchhausena" wobec "Kandydata" czy "Kubusia fatalisty" , mimo nachalnego w jednym miejscu libertynizmu, są dziełem uczciwym i mądrym.

Książkę czytałam więc z przyjemnością. Niewiarygodne umiejętności wychodzenia z najtrudniejszych opresji prezentowane przez tytułowego bohatera, wydały mi się dziwnie współczesne, znajome, a nawet codzienne. I nagle mnie oświeciło...

Gustave Dore, Przygody barona Munchhausena, ilustracja

Ciąg dalszy tej notki kierowany jest do osób, które gardzą ciasnotą przesądów savoir-vivre'u, a wolność myśli i słowa cenią sobie nade wszystko.
Czytając dalej, gorszycie się na własną odpowiedzialność!

"Przygody barona Munchhausena" odczytywać należy jako poradnik czy nawet podręcznik dezinformacji podniesionej w oświeceniu do rangi prawdy. Uważać je można za wskazówki dla wszystkich działających publicznie blagierów i, nie bójmy się tego określenia, oszustów, którzy popadłszy w wizerunkowe tarapaty, mogą wyjść z nich bohatersko, jeśli tylko bronić się będą z odpowiednim tupetem i nieznającą granic bezczelnością. A że niektórzy, obserwując te zabiegi, będą się śmiać z politowaniem... Tym gorzej dla ich nerwów narażanych na zszarpanie.

To baron Munchhausen jako pierwszy otoczył nimbem "jakby świętości" rosyjskiego generała-pijanicę (co to wielce się był zasłużył w walce o wolność), podpalając wydobywające się z czaszki "bohatera" opary wódy. Zdaje się, że perypetie niemieckiego arystokraty wykorzystali wyznawcy świeckiego prawie-świętego J., wielbionego od niedawna patrona szkół dla wykluczonej młodzieży, zacisznych skwerów parkowych, ciemnych uliczek i sztuk teatralnych.

Czyż to nie prześwietny Munchhausen swym przykładem i łowiecką przygodą pomógł podnieść się upadłemu filantropowi. Przypomnijmy było tak. Pewnego dnia baron zobaczył przez okienko stado lecących kaczuszek, chwycił za flintę, ruszył do drzwi... Niestety wymierzył niezręcznie i uderzył się głową o futrynę tak nieszczęśliwie, że wszystkie gwiazdy (alboli świeczki) przed oczyma zobaczył. Niestety uszkodził też element broni, który iskrę przenosił umożliwiając strzał. Rozpaczał krótko, doszedł bowiem do wniosku, że jeśli jeszcze raz uderzy się potężnie, iskry, które zobaczy w głowie, przeniosą się na odpowiednie miejsce mechanizmu strzelby i ta wypali. Jak pomyślał tak zrobił i, wyobraźcie sobie, upolował pięć razy więcej ptasząt niż zwykle. Dlatego właśnie nasz współczesny pechowy filantrop, co to się o melon czy też mrówkę potknął, z taką nachalnością prowokował otoczenie do agresji wobec siebie. Kiedy wreszcie dostał mocno piętą, mechanizm dobroczynności zaskoczył i nasz altruista z radością mógł oznajmić, że zebrał więcej środków niż zwykle.

G. Dore, Przygody barona Munchhausena, ilustracja

Naśladowców barona, którzy goniąc wroga, popadłszy w moralne bagno, potrafią nie tylko sami za włosy się wyciągnąć, ale też konia uratować, wymieniać można by długo. Lista bowiem jest imponująca, a znajdują się na niej najświetniejsze postaci naszego życia publicznego.

W książce o przygodach Munchhausena znaleźć można także fragment zamieszczony z myślą o prawdziwych desperatach. Okazuje się, że na człowieka ambitnego i aspirującego mogą spaść takie klęski, że nie pozostanie mu nic innego, jak  zły los okiełznać wstydliwą częścią ciała. Metodę zdaje się najbardziej polubili artyści i inni celebryci, bezrefleksyjnie opuszczając spodnie na kostki, ale zdarza się, że stosują ją także politycy.
Zamiast gorszyć się i wyśmiewać te zabiegi, współczujmy im raczej i odwróćmy skromnie wzrok. Z lektury wynika bowiem, że sięgając po ten ostateczny sposób w walce ze społecznymi żywiołami, toczą bój o życie!